Ижод хусусида сўзИжод аҳли, уларнинг ғояси, ҳаёт қараши, мақсадлари, ютуқлари, орзу ва армонлари.... (Все о творчестве, о людях творчества, их идеях, взглядах, достижениях и целях, мечты…)
Она (актриса Назокат Нарзиева) Зулфияхоним онаси Хадича хола образини яратиш жараёнида “усти бутун –ичи тутун” аёл тимсолини акс эттирган. Шоиранинг доим қулфлоғлиқ хотира сандиғидаги “хотира синиқлари”даги
“Сўфи Оллоёрми, девона Машраб,
Баёзларин ўпиб қўлга оларди.
Юмушми, ўйинми-барини ташлаб,
Сеҳрли оламга кирардик...” -мисралари ўқилганда билиш мумкинки, уй-рўзғор юмушлари, тикув-чатувдан ортмайдиган бу муштипар аёлнингичи халқ китобларининг муҳташам хазинаси бўлган. Зулфия ўзининг “Ҳаёт варақлари” мақоласида Хадича хола ҳақида, “У ҳамма вақт камгап, хаёлчан эди, лекин унинг фикрлари, ўйлари мудроқ эмаслигини, унга мутелик, заифлик ёт эканилигини билар эдим. Руҳидаги маъюслик, овозидаги ҳазинлик фақат унинг сажиясига хос бир сифатгина эди, холос. Унинг етти фарзандининг бирортасига ҳам уларни таҳқирлайдиган, камситадиган сўзи ёки ҳаракатини эслолмайман, лекин секингина айтилган афсус ва муҳаббат тўла танбеҳи билан энг ўжаримизни ҳам осонгина қайтариб олар эди.
Онамнинг қанчадан-қанча қўшиқ ва афсоналарни, достон ва эртакларни билишига ақлимиз бовар қилмасди. Бу сеҳрли афсона ва достонлар бизга бениҳоя ҳузур бағишлар, ўзига ром қилиб олар, ҳар сафар янги жилва касб этар эди. Биз фарзандларнинг “нега?”, “нима учун?” тарзидаги саволларимизга сабр-қаноат билан, жуда мароқли, мулойим жавоб қилардилар. Ўша овоз, энди билсам, мени дунё кенгликларига бошлаган сўқмоқ экан. Энди билсам, онамнинг битта ўзлари ҳозирги замон болаларига ҳар хил ахборот берувчи ўнлаб манбалар ўрнини босар эканлар...” Шоира йиллар ўтган сайин онасининг муборак зот эканлигини чуқурроқ англаётгандек, танҳо қолган кезларида эса хотираси қатларидан онасининг овозини эшитгандек сезади.
Рангу оҳангларни жонга қуйганда,
Шуълага тўларди бутун коинот.
Ўзимни сеҳрга асир туйганда,
Юракда ёзарди қўшиқ ўт қанот”.
Машрабнинг “Ҳеч кима маълум эмас, ҳоли паришоним менинг...” ғазали билан Хадича хола (Назокат Нарзиева) куйлаганида онанинг дардлари алангаси намоён бўлади.
Зулфияхонимнинг “Хотира варақлари” эсдаликларида шундай ёзилади : “ Онамнинг шеър ўқишларини кўп севар эдик, қандайдир эркаловчи, майин, мусиқий, маънили... Онам кўпроқ ўғил болаларни ўстирган. Ўғил бола тарбияси қийин бўлади, аёл кўп ўғил ўстирса, сержаҳл бўлиб қолади, деган гаплар қулоғимга чалинган. Йўқ, менинг онам овозини сира баланд кўтармасдилар. Мен уларни тинглаётганимда пок, оромбахш бир оламга киргандай ҳис этардим ўзимни”. Шоиранинг тўрт норғулдек акаси бўлган. 37-йилларнинг талотўплари шак-шубҳасиз Исроил дегрез хонадонини ҳам четлаб ўтмаган. Саксон йил ловуллаб сўнмаган ўт ажаб эмас, “Хотира синиқлари”га кўчган-у, бу дардларнинг учқуни қоғоз варақларини куйдирган бўлса... Яқинларни йўқотиш...
Адабиётшунос олим Иброҳим Ғафуров таъкидлаганидек, “Хотира бутун бўлолмайди. У доим парчалардан иборат. Парчаларда яшайди. хотиранинг табиати ўзи шундай. У синади, сўнади, яна чўғланади, яна аланганинг тилларига айланади, куяди. куйдиради, омонсиз жароҳатларга, юракнинг дардларига малҳам бўлади”. Спектаклда шоира номидан талқин этилган ҳар сўзда, ижрода фарёд саси, армон саси келиб турди. Унда 37-йиллар давр машинасининг даҳшатларига қарши туролмаганларнинг фарёдлари тўлиб ётибди. “Ёдим синиқлари”да нафақат Зулфияхонимнинг тақдири, балки ўша давр аёллари – оналар, опа-сингиллар, келинчакларнинг қора кўргуликлари акс этган. Халқимизда, “ўт балоси, сув балоси, туҳтат балосидан Ўзинг асрагин”- деган дуо бор. Спектаклда куйланган, “Бахтиёр давринг берган, -Замонангни куйга сол.- Дала бўйлаб саралаб, Қизлар терар гул-лола” - деб оҳангга солинган давр бўлган бўлса-да, сиртдан зўраки табассум, бағри қонга тўлган, турмуш ўртоғини урушга жўнатиб, айрилган, ҳижрон азобида қолган, туҳмат билан қамалган, авахтама-авахта ўғлини излаб, яқинига егулик олиб бориб, “передача”сини етказа олмаган, охирида эса “отувга ҳукм қилинди” деган совуқ хабарни олган муштипар оналар замони эди. Саҳнада ҳар сафар ўқ отилганида томошабиннинг юраги ларзага келди.
Ва ҳадемай сездик бу қаҳрамонни,
Тиғдай тилларида ялай бошлади.
Қадами етганда ҳар хонадоннинг-
Қувончи бужмайди, сўлий бошлади...
Актёр Ҳусанбой Мамашарипов яратган миршаб- пристав образи ҳар хонадонга ёвузлик, совуқлик олиб кирувчи зулм салтанатининг югурдаги, шумқадамлик тимсолида яққол намоён бўлган. Совуқ, маънисиз, зомбига айланган, манқурт инсоннинг тимсоли қарашларида зоҳир.
Руслан Ҳайдаров Исроил дегрез(Зулфиянинг отаси) образи орқали меҳнаткаш, иродали, сабр-матонатли шахс тимсолини талқин қила олган.
Олов ва меҳнат маҳорати бирикканида, инсон кўп ишларнинг уддасидан чиқа олади. Руслан - ота характерини очишда бир оғиз сўз ишлатмайди, бироқ унинг келбати, дилга танглик чўкканда ҳолатидаги тиргак ҳолати, шоира отасининг салобатли азиз қиёфасини кўрсатган.
Қолганда азоблар исканжасида,
Ота, бир кўрмадик кўзингизда ёш.
Яшаб умидларнинг пок саждасида,
Ҳатто ёвингизга отмадингиз тош.
Ва фақат дедингиз:”Солдим худога”...
Дарҳақиқат, ёмонлик қилган кишига ёмонлик қилиш, ҳамманинг қўлидан келади. Ёмонликка ёмонлик қайтармаслик-ақлли кишининг иши, аммо ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтариш-мард кишининг иши.
КГБнинг темир сандиқлари очилганида бир гуруҳ журналистларга қатағон даври қурбонларининг “жиноий ишлар”и билан танишиш имкони берилди. Ўша йилларда ёшлар газетаси таҳририятида ёниб-куйиб ишлаган Ислом Усмонов шоиранинг ўртанча-учинчи акаси Нормат Исроиловнинг “иши” билан ҳам танишиб, шу ҳақида каттагина мақола эълон қилади. Журналистнинг “Туҳмат” (1991) деб аталган мақоласидан маълум бўлишича, давлат ва партия идораларида хизмат қилган Нормат Исроилов бўронли 1937 йилнинг бегуноҳ қурбонлардан бири бўлган. Хуллас, Нормат Исроиловнинг умри қисқа экан. У 34 ёшида, авжи кучга ва ақл-заковатга тўлган вақтида отиб ташланган.
Адабиётшунос Адҳам Акбаровнинг “Зулфия” (1975) адабий портретидан маълум бўлишича, акаларнинг тўнғичи Исмоил Исроилов бўлиб, 20-йилларда тузилган ёшлар ташкилотида фаолият кўрсатган, кейинроқ эса Москвадаги Шарқ халқлари коммунистик университетида таълим олган. Ўзбекистонга қайтгач, масъул партия ишларида хизмат қилган. Шоиранинг иккинчи акаси Қодир Исроилов Каттақўрғон шаҳридаги ёшлар ташкилотининг раҳбари бўлган. Нафақага чиққунига қадар Тошкентдаги заводларнинг бирида, қуювчилик цехида хизмат қилган. Юқорида тилга олинган китоб ёзилган вақтда Қодир ака қадрдон хонадонида “кексалик гашти”ни суриб яшаган.
Шоиранинг тўртинчи акаси - Аҳмад Исроилов. У ҳам Нормат акасининг изидан кетиб, Москвада ўқиган ва партия идораларида хизмат қилган. Камина унинг ҳаёти ва фаолиятига доир бошқа бирор маълумотни топа олмадим. И.Усмоновнинг Нормат ака тўғрисидаги мақоласида фақат бир фактгина тилга олинган. У акаси билан бирга Тошкент киностудияси қурилишида иштирок этган экан.
Кўриниб турибдики, гарчи баттол тузум отани ўғлидан жудо қилган бўлса-да оила бошлиғи фарзандларини эл-юртига фойдаси тегадиган тарзда тарбиялаган. Уларни инсонларга нисбатан ёмонлик қилишга эмас, яхшилик қилишга ундаган. Қайғу-аламдан қочиш керак эмас, балки у билан юзма-юз келган ҳолдагина инсон ўзлигини топиши, англаши мумкин. Зулфияга ана шу сабру-чидам, ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтариш ота мерос бўлиб қолган туйғу эмасмикан?!.. Руслан Ҳайдаровнинг изтиробли нигоҳлари Исроил дегрезнинг мана шу қалб туғёнларини сўзлаб бера олгандир.
Зеро, Зулфия ҳам - “Дадам... дадам, десам, қонимга ширин ва аламли ҳаяжон югурганини ҳамма вақт ҳис қиламан, дадамнинг меҳнатли катта ҳаёти, тақдир унинг бошига солган қатор уқубатларнинг алами менинг томиримни қайта-қайта кесиб ўтганини сезаман”- деб ёзган эди.
Шоира “Мен Тонгни куйлайман” деган юқорида келтириб ўтган ҳасби ҳолида айтилган бу сўзларни шарҳлаб, адабиётшунос Адҳам Акбаровга бундай “очилган” эди: “Мен илк бор маҳорат дарсини отамдан олганман, десам бўлади. Улар ўз касб-корларини ҳамма нарсадан афзал кўрардилар. Унга бутунлай берилган ва усиз ҳаётларини тасаввур этолмас эдилар. Ёдимда, отам нафақага чиққан ўттизинчи йилларда, бир куни, уйга борсам, отам кўрпа-тўшак қилиб ётган эканлар. Маълум бўлишича, улар шу куни заводга борган эканлар, цехда пўлат эритмалари сачраб, отамни куйдирган экан. Энгашим қарасам, баданга санчилган металл сочмаларидан кўкраклари илма-тешик бўлиб кетган. Отам мендан шу парчаларни олиб ташлашимни сўрадилар: “Қўрқма, қизим, мен оғриганини сезмайман”, дедилар майин овоз билан. Аммо юрагим дов бермай, отамни касалхонага олиб бордим. У ерда докторлар қисқич билан металл парчаларини олиб ташлашди. Отам ўзлари сезмаган ҳолда меҳнатга бўлган ихлослари билан, агар таъбир жоиз бўлса, меҳнатга ўчликлари билан менга намуна бўлдилар, ўз ишимга қандай муносабатда бўлиш илмини ўргатдилар”.
Нима учун инсон ҳаётида қийинчиликка кўп дуч келади? Бу орқали шукрона келтириш ва ношукурлик ўртасида эътиқод синови кетадими? Машъал ёрқин бўлиши шамолга боғлиқлиги ҳам эътиқод синови-ку... Ҳақиқий эътиқод бандасигина кучли ва ҳақиқий муҳаббатга эга бўлиши мумкин. Муҳаббат – ҳаёт мазмуни, дорулбақодаги барча бўшлиқларни тўлдиришга қодир. Зулфияда на шундай йўқотишлар кўп бўлди: акасини йўқотиш, Ҳамид Олимжонини йўқотиш, ота-онасидан айрилиш... Бироқ у тушкунликка берилмади. Тушкунлик кайфияти – “қўли бирор ишга бормаслик” -ьзанг мисол инсон иродаси, қатъиятини емиради. Ҳаёт зарбаларини, қийинчиликларини енгиб ўтиш орқали инсон қалби покланади, кумушдай ярқирайди, оҳанграбодек атрофдаги инсонларни ўзига тортади. Шоира қора қисматини ана шундай ярқиратиб ўтишга ҳаракат қилди. Саҳнадаги Зулфияхоним ҳам, алалхусус, қисматидаги ёзуғликларни баён этдиким, барча атрофидаги шахслар унинг атрофида гирих атрофида айланган сайёралар мисол атрофида айланди.
Шоиранинг 80 ёшида ростгўйликка тўла, тазарруларга тўла асарини яратиши маънавий жасоратдир. Уни саҳнага олиб чиқиш, талқин этиш, томошабинга етказиб бериш эса улкан маҳоратни талаб этади. “Ёдим синиқлари” спектаклини кўриш керак эмас, ҳис этиш керак, достонни эса ўқиш керак эмас-уқиш керак. Шунчаки бафарқ назар ташлаб кетиладиган асар эмас, инсонларнинг яшаётган жамиятига, атрофидаги инсонларнинг ҳис-туйғуларига бефарқ бўлмасликка ундайдиган, огоҳликка чорлайдиган, воқеаларни таққослаш, фикр юритишга чорлайдиган спектакль дейиш мумкин. Унда баҳор нафасини ҳам, чақмоқни ҳамтуясиз, ҳаётнинг қувончу-ташвишларига актёрлар билан бирга шерик бўласиз.
Зулфия, “Шоирлар ўз таржимаи ҳолларини ёзмасликлари жоиз. Негаки, шоирлар ҳақида шеърлари тавсиф беради, улар ҳақида ҳамма нарсани айтиб бермаса ҳам, ижодларида ҳаётларининг кўпчилик томонларини шарҳ этиб беришга қодир шеърлар бўлади”- деб ёзган эди. “Хотирам синиқлари ” достонининг саҳна кўринишини шоиранинг “Ҳасбу ҳоли” деб аташ мумкин. Зеро, осмондан тушган қор парчаси ҳам ерга қўнгач, унинг гардин ўзи юқтиради. Инсон комилликка интилиш даврида маънавиятига таянади. Зулфияхоним таъкидлаганларидек, муҳими “риё ва ҳаромдан нари яшамоқлик”, пуч эътиқод ва ишончларга алданиб ғофил қолмасликдир. Халққа унинг буюк фарзандлари орқали баҳо беришади. Шоира миллатимизнинг ўз эътиқодин ҳаётий шиорига айлантирган мана шундай аёли тимсолида халқимиз шуурида, санъат асарларида намоён бўлиб қолади.
Актёрлар, томошабинлар, саҳна ва томошахона ҳамжиҳатлигидагина яхлит нарса яратилади. “Ҳалима” мусиқали драмасида мана шу нарсага эришилган деса бўлади. Томошабин деярли саҳна асарининг иштирокчисига айланди. Актёрлар билан жонли мулоқотда бўла олди. Маълумки, ифоданинг ўзига хослиги барча санъатларнинг ибтидоси ва интиҳоси ҳисобланади. “Дийдор”чилар саҳналаштирган “Ҳалима”да мана шундай ўзига хосликни кўриш мумкин. Мусиқали драма дуторнинг ўйноқи оҳанги билан бошланади. Сўнг халқ куйларидан “Тановор” ижро этилади. Одатда “Тановор”ни шарқ аёлининг симфонияси деб таъриф берилади. Ҳақиқатан ҳам драманинг илк кўринишида Ҳалима ўзининг мажнунтоллари билан сирлашади. Қизлар (Мадина Сафоева, Мафтуна Ғофурова, Рисолат Тўлқинова, Рухшона Абдуллаевалар) мажнунтол тимсолини ярата олганлар. Ривоят қилишларича, мажнунтол сочларини ювиб маъшуқини сой бўйида кутаётган қиз тимсоли эмиш.
Сочим фикрида тунлар айласанг печ,
Қарорурми жаҳонинг тун каби ҳеч? (Ҳазрат Алишер Навоий)
Соч фикрида одам тун эмас, кунлар ҳам тўлғаниши муқаррар. Сочнинг ранги қора. "Мажнунтолларнинг баргаклари" тўлғонб гўёки Ҳалимага қора тунлар тугаганлигии билдираётгандек... Ҳалима(Шоҳиста Пирназарова)нинг қувончи ичига сиғмайди. Неъмат акаси (Илёс Арабов)совуқ ўрмонлардан икки йилги айрилиқдан сўнг ёнига қайтиб келмоқда. Энди у орзу қилгандек “тўй бўлади, тўй..”.
Бироқ... Бироқ бечорагина Ҳалима билмайдики, ҳали олдинда бундан-да катта айрилиқ бор. “Мажнунтоллар”нинг ёйилган қора сочлари маъшуқага ошиқнинг висолидан эмас, олдиндан келаётган айрилиқнинг қора тунидан, кутилаётган фожеадан дарак бермоқда. Қадимда шарқда аёллар азада сочларини ёйиб йиғи беришган.
Ҳалима ва Неъматнинг муҳаббати ўртасига учинчи шахс Ортиқбой (Парвиз Ашурбоев) аралашади. Барча муҳаббат қиссаларидаги мана шундай ҳолат драмадаги воқеалар ривожини кучайтиради. Жаҳон саҳнасининг ноёб дурдонаси “Ромео ва Жульетта”ни оламизми, ўзимизнинг “Тоҳир ва Зуҳра”, “Вомиқ ва Узро”, ҳазрат Навоийнинг асарлари “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун” ни оламизми, учинчи шахс аралашган қиссалар гоҳида фожеа билан тугайди. Инсон хоҳласа ҳам, хоҳламаса ҳам қисмат қўлидадир.
Бу дунёда беғам инсоннинг ўзи йўқ. Фироқсиз висол инсон қисмати эмас. Зеро, гул тикансиз,шакар эса чивинсиз бўлмайди.
Ортиқбой (Парвиз Ашурбоев) бир умр ҳамдам топиб розлашишга интилди, талпинди. Унинг бир-биридан ўктам, ақлли, ҳар тарафлама доно учта хотин бор. Бироқ ҳамрози, мувофиқ ҳамдами йўқ. Ортиқбойнинг фикрича, ҳамма нарсани пулга сотиб олса бўлади, аммо билмайдики, инсон қалбини зўрлик билан на “червонг”га, на “муллажиринг”га, на “шалдироқ қоғоз”га ва на “чек”ка сотиб олса бўлади. Ортиқбойнинг комил эмаслиги у Худонинг эмас, пулнинг бандаси эканлигидадир. У ҳаммани сотиб олишга интилади.
Спектакль жараёнида Ортиқбойнинг ҳатти-ҳаракатларини томошабин кузатар экан, беихтиёр Умаржон Исмоиловнинг “Рустам” спектаклидаги қуйидаги мисралар киши хаёлидан ўтади:
“Пул бўлса, пул бериб-базм оласан,
Пул бўлса, пул бериб-имон оласан,
Пул бўлса, пул бериб- виждон оласан,
Пул бўлса, пул бериб –хотин оласан!
Базм пул, виждон пул, хотинлар ҳам пул,
Шариат, қошу кўз, ширин сўз ҳам пул,
Жонлар пул, танлар пул, кўкраклар ҳам пул,
Ҳаттоки муҳаббат, юраклар ҳам пул.
Билмадим, Худонинг ўзи дунёни
Яратса пулни ҳам ўйлаганмиди?
Шу пулнинг ўзидан кучли эканин,
Худонинг ўзи ҳам билганми эди?
Пул бўлса, пул учун тизни чўксалар,
Пул бўлса, пул учун ерни ўпсалар,
Пул бўлса пул учун одамни сўйиб,
Қонидан кўчага сувлар сепсалар.
Айтинг-чи, ким кучли – Худоми ё пул?!!
...Агар пул бўлмаса бутун дунёда
Одам йўқ, турмуш йўқ, ҳатто яшаш пуч...
Неъматни укасининг ўрнига мардикорликка юборишда пулнинг кучидан фойдаланди, Ҳалимани ўзиники қилиб олиш учун яна ўша “қоғоз” муҳим аҳамият касб этди, Неъматнинг отаси Раҳим акага дўкон очиб бериш учун ҳам пул керак, Ҳалиманинг отасига ҳам дўкон, ҳам ер туҳфа этишда ҳам Ортиқбойнинг “худоси”нинг “илоҳий кучи” катта аҳамиятга эга. Ҳатто бояги “қизилни кўрса Хизр айнийдиган” зорманда Неъматнинг жонини табиб ёрдамида тез ва осонгина суғурибгина ола қолди. Ҳалима ва Неъматнинг қисматига ачинибгина турган Холжон хола (Рухшона Абдуллаева)ни ҳам муллажирингнинг оҳанги минг хил муқомга рақс тушишга мажбур қилди. Биз Ортиқбойни салбий ёки ижобий қаҳрамон дейишдан йироқмиз. Ортиқбой ўта ақлли, тадбиркор шахс, бошқалардан ортиқ давлати бўлса-да, пулини ортиқча сарфламайди, керакли жойга “ортиғона” ишлатади. Билади, бу дунёдан ҳеч ким мол-дунёсини ортиб кетмайди, шунинг учун ҳам яшаб қолишга интилади. Ортиқбой комил инсон эмас, нафс бандаси. Бу унинг энг катта камчилиги. Бироқ давлати бор экан, унинг разиллигини пулининг кучи кўплигидан ҳеч ким юзига айтмайди. Атрофида бир гуруҳ ожиз, “қўли калта” инсонлар галаси, ҳа, галаси тўпланган. Агар мана шу ерда уюшқоқлик бўлганида эди, Ҳалима ва Неъматнинг ҳаёти фожеа билан тугамасди.
Парвиз Ашурбоев Ортиқбой қиёфасини унинг изтироблари-ю, ҳатти-ҳаракатларини ижро давомида очиб бера олган. Томошабин унинг ҳамдами йўқлигига баъзан ачинча, баъзан қилаётган ишларидан нафратланади. Бироқ бу кучли нафрат эмас. Ортиқбойнинг қилаётган ишлари ночорлик аломати. Ўзи бой бўлса-да, кўнгли камбағал, бировнинг бахтини пул эвазига тортиб олган инсонни “бой” деб атай олишимиз мумкинмикан?
Последний раз редактировалось Nigora Umarova; 05.04.2015 в 15:39.
Адабиётшунос олим Наим Каримовнинг бизга берган маълумотидан маълумки, Ғулом Зафарий “Эл ашулалари” тўпламини шоир Элбек билан ҳамкорликда 1925 йилда чоп этган (“Шарқ юлдузи” журнали, 2012 йил, 1-сон). Шу боис ҳам “Ҳалима” драмасида бир қатор халқ қўшиқлари учрайди. Бироқ биз мириқиб томоша қилган Рамзиддин Қодиров томонидан саҳналаштирилган “Ҳалима” опера драмасида эса Машраб ғазали билан куйланадиган,
“Ҳеч кима маълум эмас, ҳоли паришоним менинг,
Осмонни пора қилди оҳу афғоним менинг...”- ,
мумтоз қўшиғи ҳам борким, Руқия хола (Назокат Нарзиева) томонидан ижро этилган (ўйналмаган, Назокат маҳорат билан ижро этган) дардли бу оҳанг чорасиз қолган она, дард-андуҳларини ичига ютган забун шарқ аёли томонидан куйланганлиги учун ҳам киши қалбини паргола қилиб юборади. Илк бора Толибжон Бадинов, сўнгра Дилнура Қодиржонова томонидан қиёмига етказиб куйланган бу қўшиқ Назокат Нарзиева томонидан ҳам шундай нола билан тараннум этилганки, ундаги оҳангда кучли изтиробли дард бор. Руқия хола образини яратар экан Назокат Нарзиева бир оғизгина сўз ишлатмайди. Навниҳол қизи Ҳалимани бойнинг никоҳига узатиш борасидаги оилавий суҳбатдагина ўғли Зокиржон (Мақсудали Эгамов)га биргина “болам” мурожаатининг ўзидагина унинг ожизгина изтиробини, Ҳалиманинг “онажон” деб йиғлагандаги ҳолатидаги фиғонваш оҳангидаги “кулган бошқалардир, йиғлаган менман...” (Чўлпондан)ини англаш мумкин. Сўзсиз ижро, аммо томошабинни Рукия холанинг оламига олиб кириш бор бу ижрода. Назокат Нарзиеванинг ролини кўриб туриб, томошабин ҳақиқатан ҳам бу забун, ожиза аёлнинг қиёфаси эканлигига ишонади.
Бундан ташқари спектаклдаги Бодомбека (Мадина Сафаева) ижроси кишида катта таассурот қолдирди. Уддабурон, қатъиятли, ўз сўзини ўтказа оладиган аёл тимсоли унда намоён. Ҳатто Неъмат ва Ҳалимани бирга бўлишлари учун ҳам зарурий чора-тадбирларни ишлаб чиққан ҳам мана шу аёл. Ортиқбойнинг хонадонида-жаҳаннамда яшаса-да, ўзлигини-одамгарчиликни йўқотмаган бойнинг аёли қиёфасини Мадина кескин, қатъий ҳатти-ҳаракатлари, қарашлари, овозидаги ўктамлик билан очиб бера олган. Кўринишидан Бодомбека сиртига сув юқтирмайди, бироқ усти кулиб-кўз ёши ичига томган, ўзи эриша олмаган бахтга Ҳалима эришишини ич-ичидан астойидил истайди. Аёлнинг макри қирқта дейишади. Ортиқбойнинг хотинларини бошқарувчи аёл сифатиа Бодомбека бу макрини Неъмат ва Ҳалиманинг бирга бўлишлари учун ишлатади: Агар Холжон хола Ҳалимани Ортиқбой никоҳига олишига йўл қўйса, Холжонга заҳар беришини айтиб, қўрқитади. Аммо ҳаётда ҳаракат фақат бир тарафлама эмас, ҳар тарафлама бўлиши керак. Биргина Бодомбека қилган ҳатти-ҳаракат туфайли Неъматнинг иродасизлиги туфайли барча қилинган тадбирлар зое кетади.
Неъмат (Илёс Арабов) қиёфасида гарчи Сибирда мардикорчиликка бориб келса-да, кўзи очилмаган, қатъиятсиз, иродасиз, ўз севгиси учун курашмайдиган, “ўлдим-куйдим”дан ўзга сўзларни билмайдиган қаҳрамонни кўрамиз. У бойга ишонади. Онгига етиб бормайдики, “чидаган чидаб, чидамаган қирилиб кетган” ўша совуқ ўлкаларга боришдек “меҳрибончилик”ни унга бой отаси раво кўрган. Руслар уни олти ой “ўлиб кетмасин, юртига эсон-омон етиб борсин” деб сут-қатиқ бериб боққанида, миллатдоши - бой отаси Қўқондаги пахта заводига ўпкаси чанг-ғуборлардан чириб кетиши учун юборганида ҳам унинг кўзи очилмайди. “Яна айрилиқми?..”- сўзлари билан чекланиб қолади. Ҳалима ва Неъмат фожеасининг асосий сабабчиси Ортиқбой эмас, балки Неъматнинг айнан ўзидир. Зеро, матал борким, “Энг даҳшатли йиртқич-қуён” - деган. Ҳаётдаги иккиланиш, кескин ҳатти-ҳаракат қилишдан қўрқиш инсон ҳаётини фожеага етаклайди. Бу ерда гарчи рус тилида сўзлашишни узоқ ўлкалардан ўрганиб келиб саводи чиққанлиги намоён бўлса-да, тадбир билан иш юрита олмаган ожиз Неъмат қиёфаси гавдаланади. “Боши икки марта тақ этиб деворга урилганда”гина Неъматнинг кўзи очилади. Ҳалима билан бирга бўлишнинг учинчи бора имконияти пайдо бўлганида ҳам касаллигини рўкач қилиб, ёри билан бирга бўла олмаслигини Бодомбека(Мадина Сафаева)га билдиради. “Ромео ва Жульетта”, “Тоҳир ва Зуҳра”, “Вомиқ ва Узро”, “Фарҳод ва Ширин” асарларидаги маъшуқларидан фарқли ўлароқ Неъмат ожиз, ўз севгиси учун курашмайдиган қаҳрамондир. Унинг бу ожизлигини Илёс Арабов яққол намоён эта олган.
Неъматда ҳам, Ҳалимада ҳам истак бор. Аммо истакнинг ўзи етарли эмас, ҳаракат керак. Неъматда ҳам, Ҳалимада ҳам мана шу ҳаракат етишмайди.Бу албатта, актёрларнинг эмас, балки драма муаллифининг ижод маҳсули. Актёрлар етарли даражада муаллиф яратган қиёфани жонлантириб беришга ҳаракат қилдилар.
Шунингдек, Муслим ота(Валижон Азметов), Зокиржон (Мақсудали Эгамов), Холжон хола (Рухшона Абдуллаева)лар яратган қиёфа ҳам кишида катта таассурот қолдирди.
аҳна декаратори Сергей Седухиннинг саҳна безагидаги ўзига хос услуби, либослар бўйича рассом Севара Зуннунованинг либослар дизайни “Ҳалима”нинг бугунги кундаги қиёфасини ҳозирги замон томошабини қиёфасида муҳрланиб қолишига асосий сабаб бўлган.
Kecha O'zbek drama teatrida "Kimsasizlar" spektaklining topshirilishi bo'lib o'tdi. Dramaturgiyasi sayoz, biroq aktyorlar haminqadar spektaklni yuzaga chiqarishga harakat qilishdi. Spektaklni ko'rish jarayonida qahramonlarni ko'rib ko'z oldimdan Respublika urush va mehnat faxriylari pansionatidagi menga tanish bo'lgan insonlar prototip sifatida gavdalandi. Asar qaysidir jihatdan Delmarning "G'ariblar"ini eslatadi.
Farzandlaringiz bilan ushbu spaktaklni ko'rishni tavsiya etaman.
ведущий научный сотрудник, профессор, доктор филологических наук
Сообщений: 112
+ 41
402/111
– 0
0/0
“Imon” dramasi yana teatr sahnasida
O‘zbek Milliy akademik drama teatrida atoqli olim va dramaturg Izzat Sulton qalamiga mansub “Imon” dramasining sahnalashtirilayotgani haqidagi ovoza, nihoyat, real voqeaga aylandi. 1960 yil 14 iyulda ilk bor sahna yuzini ko‘rgan va 12 yil davomida tomoshabinlar e’tiborini muttasil qozonib kelgan asarga mustaqillik yillarida ham ehtiyoj borligi unda ko‘tarilgan axloqiy-ma’naviy muammolarning bugun ham dolzarb va muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
illiy teatr asarni qayta sahnalashtirish ishini teatrning bosh rejissyori O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Marat Azimovga topshirdi. U spektakl stsenografiyasini yaratishdek o‘ta mas’uliyatli va mashaqqatli ishga yosh rassom Otabek Fayzievni jalb etdi; spektakldagi bosh rolni ijro etishni esa teatrga yaqinda qaytib kelgan O‘zbekiston xalq artisti Yodgor Sa’dievga taklif etdi.
Milliy teatr tarixida bunday barkamol spektakllar oz bo‘lmagan. Lekin sho‘ro davrining mafkuraviy ta’siridan xoli bo‘lmagani uchun bugun ularning ayrimlarini qayta sahnaga olib chiqish mahol. Izzat Sulton dramasida ko‘tarilgan asosiy masala esa Imon masalasi. Imon – vijdonning oliy bosqichi. Xalq va jamiyat oldidagi, Islom va Olloh oldidagi poklik mezoni. Imon — nihoyatda serqamrov tushuncha. Dramada ana shu serqamrov tushuncha faqat bir masalaning badiiy tahlili orqali talqin etiladi. Bu — ilmiy o‘g‘irlik masalasi. Yuzaki qaraganda, ilmiy o‘g‘irlik xalqning turli ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy qatlamlariga mansub tomoshabinlar ommasi uchun muhim ahamiyatga molik emas. Asar bosh qahramoni Orif Komilov (O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalq artisti M.Abduqunduzov)ning marhum professor Yusupov qalamiga mansub qo‘lyozmani o‘g‘irlab, uning birinchi qismi bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgani va ikkinchi qismini doktorlik dissertatsiyasi uchun asrab yurgani umumxalq miqyosdagi sharmandali voqea emas. Ammo butun umr bo‘yi ilm-fan ravnaqi yo‘lida halol xizmat qilgan Yo‘ldosh Komilovning farzandi Orifning shunday qalloblikka qo‘l urishi taniqli kimyogar olimning katta fojiasidir. Ammo farzandlarning imon-e’tiqodli otalarining fidoyilik va vatanparvarlik, xalqparvarlik singari an’analarini, ezgu insoniy fazilatlarini davom ettirish o‘rniga ularni jamoatchilik oldida sharmisor qilishi — jamiyatni befarq qoldirmaydigan voqea. Har qanday jamiyatning tanazzulga yuz tutishi, aslida, shunday voqealarni yillar davomida loqaydlik bilan kuzatishdan boshlanadi.
Teatr Izzat Sulton asarida ko‘tarilgan muammoning bir oila uchungina emas, balki poklanayotgan bugungi jamiyat uchun ham g‘oyat muhimligini chuqur his qilgan holda uni sahnaga olib chiqdi.
Sirasini aytganda, ilmiy o‘g‘irlik dramaturg uchun hayotda ro‘y bergan va ro‘y berishi mumkin bo‘lgan barcha ma’naviy-axloqiy masalalarga bo‘lgan munosabatini ifodalash uchun bir bahona, xolos. Buni zukko tomoshabin yaxshi tushunadi va sahnada kirdikori fosh etilgan “ilmiy o‘g‘ri” o‘rnida o‘z lavozimini suiiste’mol qilib, nafaqat o‘zi, balki bolalari va hatto nevaralari uchun ham qasrlar qurib tashlagan yoki qurib tashlayotgan amaldor va puldorlarni, talabalarni shilish hisobiga kekirib yashagan yoki yashayotgan domlalarni, “mo‘ylov”ini yog‘lab qo‘ymagani uchun kasalga qaramay qo‘ygan shifokorlarni ko‘z oldiga keltiradi. Bu noxush hodisalarning hammasiga sabab shu shaxslardagi Imonning salomat bo‘lmagani. Shu ma’noda spektakl katta ijtimoiy jarangga ega.
Rejissyor Marat Azimov sahnalashtiruvchi rassom Baxtiyor To‘raev va rassom Otabek Fayziev bilan hamkorlikda spektaklning o‘ziga xos badiiy obrazini yaratishgan. Parda ochilishi bilan hozirgi hashamatli qasrlardan birining ko‘cha tomonga qaragan derazalari va shu derazalardan avtomobillar g‘izillab o‘tayotgan ko‘cha ko‘rinadi. Tun. Bir-ikki soniyadan so‘ng parda ochilib, Yo‘ldosh Komilovning qimmatbaho qandili charaqlab turgan uyi ko‘z oldingizda butun salobati bilan namoyon bo‘ladi.
Asarda garchand o‘tgan asrning 60-yillaridagi hayot tasvirlangan bo‘lsa-da, rejissyor voqeani pesa muharriri Ahmadjon Meliboev yordamida hozirgi davrga ko‘chirgan. Zero, asarda ko‘tarilgan masala ham, konfliktning ikki qutbini tashkil etgan qahramonlar ham bugungi voqelik uchun begona emas.
__________________
Хабар форум фойдаланувчиси номидан булим муҳаррири томонидан жойлаштирилмоқда. Бу хақида батафсилроқ.
Сообщение опубликовано от имени пользователя модератором раздела. Подробнее об этом.
Линейный вид
